Η Μεσόγειος θάλασσα είναι ένα πολύπλοκο, ευαίσθητο θαλάσσιο οικοσύστημα στο οποίο έχουν καταγραφεί είκοσι χιλιάδες θαλάσσια είδη και συνεχώς ανακαλύπτονται καινούργια. Ταυτόχρονα έχει ένα μοναδικό βιοτεχνολογικό δυναμικό από οργανισμούς των οποίων ερευνάται η χρησιμότητά τους σε ιατρικές, φαρμακευτικές και βιομηχανικές εφαρμογές και προϊόντα, τονίζει ο πλέον ειδικός, θαλάσσιος βιολόγος και ωκεανογράφος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Πειραιά και πρώην διευθυντής του Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών, του ΕΛΚΕΘΕ, Τάσος Τσελεπίδης.

Ο κ. Τσελεπίδης έχει καταδυθεί στα βαθύτερα σημεία της Μεσογείου (Ταίναρο, Ρόδος, κ.λ.π., με βαθυσκάφος, γύρω στα 4.000 μέτρα) και έχει πραγματοποιήσει πολύχρονες έρευνες στον βυθό, από το Ιόνιο μέχρι την Κύπρο. Παράλληλα έχει κάνει έρευνες στον Ειρηνικό, στον Ατλαντικό και στον Βόρειο Πόλο σε επικίνδυνες συνθήκες.

Με τη βαθιά γνώση του και την εμπειρία του, δηλώνει πως υπάρχουν τουλάχιστον διακόσια σημεία από το Ιόνιο έως την Κύπρο που εκλύουν διαρκώς μεθάνιο, υδρόθειο και διοξείδιο του άνθρακος, καθώς και ενεργοί κρατήρες στα 3.000 μέτρα βάθος που εκτοξεύουν υλικό έως τα 1.500 μέτρα. Θεωρεί ότι το αυστηρό θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης μπορεί να προστατεύσει τη Μεσόγειο από τις παρενέργειες των εξορύξεων και προτείνει επτά σημεία για την προστασία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Θεωρεί όμως πως η Ελλάδα έχει καθυστερήσει να προσδιορίσει την ΑΟΖ της και πρέπει να το κάνει άμεσα μετά και τον διεμβολισμό από τον τουρκικό χάρτη με τη Λιβύη, μαζί με την επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 ναυτικά μίλια.

● Κύριε Τσελεπίδη, έχετε πραγματοποιήσει πολλά χρόνια έρευνα στη θάλασσα της Μεσογείου. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά από πλευράς βιοποικιλότητας και όλων των άλλων παραμέτρων που συνιστούν το θαλάσσιο αυτό οικοσύστημα;

Η Μεσόγειος, αν και καταλαμβάνει μόνο το 0,8% της συνολικής θαλάσσιας επιφάνειας του πλανήτη, εντούτοις κατέχει το 8%-9% της γνωστής υπάρχουσας θαλάσσιας βιοποικιλότητας. Η σημερινή μεσογειακή πανίδα εξελίχθηκε σε διάστημα αρκετών εκατομμυρίων ετών (πέντε εκατομμύρια έτη από την τελευταία εισβολή των υδάτων του Ατλαντικού) σε ένα μείγμα οργανισμών με μεγάλο ποσοστό ενδημικών ειδών (28%). Η ποικιλία κλιματικών, υδρολογικών και γεωλογικών συνθηκών έχει δημιουργήσει ένα μοναδικό μωσαϊκό περιβαλλόντων που χαρακτηρίζεται από υψηλή πανιδική ποικιλότητα στην παράκτια ζώνη και σχετικά χαμηλή ποικιλότητα στα βαθιά. Γενικά, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η Μεσόγειος είναι μια θερμή εστία βιοποικιλότητας. Μέχρι τώρα έχουν καταγραφεί περίπου 20.000 είδη, ενώ ανακαλύπτονται διαρκώς νέα.

Δυστυχώς όμως είναι μια θάλασσα ιδιαίτερα ευάλωτη σε ανθρωπογενείς επιδράσεις (ρύπανση, υπεραλίευση, κλιματική αλλαγή, εισβολή ξενικών ειδών κ.λπ.) για λόγους που έχουν να κάνουν με την όλη δομή και λειτουργία των επιμέρους θαλάσσιων οικοσυστημάτων που τη χαρακτηρίζουν.

● Οι εξορύξεις υδρογονανθράκων θα επιφέρουν αλλοιώσεις και ποιες ενδέχεται να είναι αυτές;

Εξορύξεις υδρογονανθράκων ήδη συντελούνται στην Αν. Μεσόγειο εδώ και αρκετά χρόνια. Κυρίως η Αίγυπτος, η Ιταλία και τα τελευταία χρόνια το Ισραήλ, ο Λίβανος, η Συρία και η Κύπρος έχουν αναπτύξει ανάλογες δραστηριότητες σε διαφορετική φάση υλοποίησης.

Το αν θα επιφέρουν αλλοιώσεις εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Πριν όμως αναφερθώ σε δυνητικές αλλοιώσεις, θα ήθελα να αναφέρω ότι η Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών που αφορά το Δίκαιο της Θάλασσας και η προέκτασή της στο περιφερειακό επίπεδο της Μεσογείου, όπως εκφράζεται από τη Συνθήκη της Βαρκελώνης, αναφέρεται σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές απειλές που μπορεί να προκύψουν.

Από την άλλη μεριά, η Ε.Ε., μετά το καταστροφικό ατύχημα της ΒΡ το 2010 στον Κόλπο του Μεξικού, έχει καθιερώσει με την οδηγία 2013/30/ΕU ειδικούς κανόνες σε ό,τι αφορά τις υπεράκτιες εξορύξεις, που βελτιώνουν το υπάρχον πλαίσιο περιβαλλοντικών κανόνων όπως καθορίζονταν από την οδηγία 94.22.ΕC. Η κύρια δηλαδή επιρροή της Ε.Ε. εκφράζεται μέσα από κανόνες που διέπουν την προστασία του περιβάλλοντος και τη θαλάσσια διακυβέρνηση.

Η οδηγία 2001/42/ΕU, που αφορά τη Στρατηγική Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, και η οδηγία 2011/92/ ΕU, που τροποποιήθηκε από την οδηγία 2014/52/EU το 2014 σχετικά με την Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, που καλύπτει και τις δραστηριότητες εξορύξεων, υποχρεώνουν τα κράτη-μέλη να προχωρήσουν και να επεκτείνουν τη διαδικασία διαβούλευσης σε ό,τι αφορά τις διασυνοριακές επιπτώσεις των εθνικών τους προγραμμάτων εξόρυξης με τα γειτονικά τους κράτη. Αλλες οδηγίες, όπως η SEA, η EIA και η Συνθήκη Espoo, προβλέπουν και απαιτούν τη συμμετοχή πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

● Θεωρείτε επαρκή την περιβαλλοντική προστασία;

Οπως βλέπετε το διεθνές και το ευρωπαϊκό περιβαλλοντικό θεσμικό πλαίσιο είναι πολύ ισχυρό και το κυριότερο είναι ότι ανοίγει δρόμους που επιτρέπουν τη συμμετοχή των περιφερειών και των τοπικών κοινωνιών στην όλη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Το θέμα τελικά είναι καθαρά πολιτικό. Η απόφαση όμως πρέπει να παρθεί αφού ακουστούν και ληφθούν υπόψη όλες οι πτυχές του θέματος, μετά από εντατική διαβούλευση των ενδιαφερόμενων κοινωνικών εταίρων.

Το αν θα επιφέρουν ή όχι οι εξορύξεις αλλοιώσεις είναι λίγο υπεραπλούστευση των πραγμάτων. Μακάρι να μην είχε ανακαλυφθεί το πετρέλαιο και να μην υπήρχαν εξορύξεις, σίγουρα το περιβάλλον θα ήταν καλύτερα. Ηδη όμως σχεδόν όλα τα γειτονικά μας κράτη έχουν προχωρήσει ή προχωρούν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, σε εξορύξεις. Το θέμα είναι όταν και αν προχωρήσει η Ελλάδα σε εξορύξεις, αυτό να έχει γίνει μετά από πλήρη ενημέρωση των περιφερειών και των τοπικών κοινωνιών για τα θετικά και αρνητικά της επιλογής αυτής. Οι δυνητικές επιπτώσεις να έχουν αναλυθεί και παρουσιαστεί διεξοδικά από επιστήμονες που δεν εξυπηρετούν οποιαδήποτε συμφέροντα. Να έχουν πραγματοποιηθεί δηλαδή οι κατάλληλες μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τους κατάλληλους επιστήμονες των κατάλληλων φορέων.

Πάντως εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η εξόρυξη φυσικών πόρων είναι κάτι που γίνεται εδώ και πολλές δεκαετίες, από πολλά κράτη, με περιβαλλοντικές επιπτώσεις που διαφέρουν ανά περίπτωση. Για παράδειγμα η Νορβηγία και η Σκοτία έχουν εξαιρετικό ρεκόρ σε ό,τι αφορά το αποτύπωμα που αφήνουν οι εξορύξεις τους στο θαλάσσιο περιβάλλον. Αντίθετα, δεν θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για τη Νιγηρία. Στην Καλιφόρνια οι εκατοντάδες αντλίες εξόρυξης είναι ορατές από τις παραλίες όπου υπάρχουν εκατομμύρια τουρίστες και λουόμενοι.

Τώρα σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, δεν υπάρχει μαύρο ή άσπρο. Κίνδυνοι περιβαλλοντικοί σαφώς και υπάρχουν, μπορούν όμως να ελαχιστοποιηθούν αν ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα που θα προβλέπονται από μια σοβαρή και διεξοδική μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας σοβαρά τις περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες μιας περιοχής προτού αποφασίσουμε πού και αν θα εγκατασταθούν πλατφόρμες εξόρυξης.

● Για την Κρήτη ειδικώς;

Στη ΝΔ Κρήτη υπάρχει το θέμα με τα κητώδη. Υπάρχει το θέμα με τις τουριστικές δραστηριότητες. Υπάρχει θέμα επίσης με τις αλιευτικές δραστηριότητες. Ολα αυτά θα πρέπει να αντιμετωπιστούν από μία σύνθετη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων που θα παρουσιάζει την κατάσταση ως έχει και όχι όπως θα ήθελαν ίσως κάποιοι να έχει.

Στον Κόλπο του Μεξικού για παράδειγμα η οικοσυστημική γνώση που έχει συσσωρευτεί σχετικά με την υδρολογία της περιοχής, την κατανομή των αλιευμάτων, την ύπαρξη θερμών εστιών βιοποικιλότητας κ.λπ. υποχρεώνει το αμερικανικό κράτος να αναγκάσει πλέον τις πετρελαϊκές εταιρείες να μεταθέσουν ή ακόμα και να καταργήσουν κάποιες από τις υπάρχουσες πλατφόρμες εξόρυξης. Θα πρέπει επίσης να γνωρίζουμε ότι ρύπανση πετρελαϊκή (και μάλιστα αν την αθροίσουμε είναι πολύ σημαντική) συντελείται σε καθημερινή βάση από τις μικροδιαρροές και απορρίψεις που προκαλούν τα εκατοντάδες χιλιάδες πλοία που πλέουν στις θάλασσες του πλανήτη.

Επειδή τα θαλάσσια οικοσυστήματα προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες μέσω των βιογεωχημικών διαδικασιών που επιτελούν, είναι ικανά, μέσω της αποικοδομητικής δράσης συγκεκριμένων βακτηρίων, να διασπάσουν πετρελαϊκές ενώσεις και συνεπώς μπορούν να διαχειριστούν τα καθημερινά μικροπροβλήματα ρύπανσης. Τι γίνεται όμως όταν και αν συμβεί ένα μεγα-ατύχημα τύπου ΒΡ, όπως συνέβη στον Κόλπο του Μεξικού, στη Μεσόγειο;

Τονίζω και πάλι ότι είναι θέμα πολιτικό και θα έλεγα σε ό,τι αφορά την Ελλάδα ότι είναι πλέον και γεωπολιτικό. Στις θαλάσσιες έρευνες που έχουμε πραγματοποιήσει εδώ και πολλά χρόνια από το Ιόνιο έως την Κύπρο, υπάρχουν πάνω από διακόσια σημεία έκλυσης μεθανίου, υδροθείου και διοξειδίου του άνθρακα, ακόμα και κάτω από τη Γαύδο και την Κρήτη. Υπάρχουν ηφαίστεια λάσπης, κ.λπ., ένα μεγάλο μαύρο υλικό σαν πίσσα με υποθαλάσσιες λίμνες. Υπάρχουν ενεργοί κρατήρες στα τρεις χιλιάδες μέτρα βάθος που εκτοξεύουν υλικό στα χίλια πεντακόσια μέτρα!

Ψάχνουμε λοιπόν μεταξύ των άλλων και τη χρησιμότητα του βιοτεχνολογικού θαλάσσιου δυναμικού για ιατρικούς, φαρμακευτικούς και βιομηχανικούς λόγους. Βρίσκουμε διαρκώς καινούργια γονίδια, γι’ αυτό είναι σημαντικό να καθοριστεί η υποθαλάσσια Ελλάδα.

● Τι πιστεύετε ότι πρέπει να γίνει με την ελληνική ΑΟΖ;

Είναι ίσως τώρα η ευκαιρία να ανακηρύξουμε επιτέλους χωρικά ύδατα στα 12 μίλια. Η ανακήρυξη της ΑΟΖ της χώρας θα έπρεπε να είχε γίνει προ πολλού. Η συμφωνία που έκανε η Τουρκία με τη Λιβύη, που διεμβολίζει την ελληνική ΑΟΖ, είναι εντελώς απαράδεκτη, και όμως υπάρχει και πλέον καλούμαστε να αποδείξουμε ότι δεν είμαστε ελέφαντες.

Πάντως, η Ελλάδα έχει αργήσει πάρα πολύ σε ό,τι αφορά το θέμα των εξορύξεων. Τώρα που άλλοι αποστρατεύουν και διαλύουν παλιές πλατφόρμες, τώρα που πρέπει να συνηθίσουμε, σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, στην ιδέα μιας απεξαρτημένης από άνθρακα κοινωνίας, τώρα που παραδοσιακά πετρελαιοπαραγωγά κράτη (βλέπε Σαουδική Αραβία) στρέφονται προς τη μόρφωση, την έρευνα, την τεχνολογία, τον τουρισμό και τις εναλλακτικές πηγές ενέργειας, τώρα εμείς θυμηθήκαμε να προχωρήσουμε σε εξορύξεις μεγάλης κλίμακας.

Πρόταση επτά σημείων για την προστασία των θαλάσσιων οικοσυστημάτων

● Ποια μέτρα πρέπει να ληφθούν για την προστασία της Μεσογείου;

Επιγραμματικά, μερικά από τα μέτρα που θα μπορούσαν να ληφθούν είναι:

■ Δραστική μείωση των κάθε λογής ρύπων που προέρχονται από το χερσαίο περιβάλλον. Το 80% της θαλάσσιας ρύπανσης προέρχεται από εκεί.

■ Ορθολογική διαχείριση της παράκτιας ζώνης με σεβασμό στις υπάρχουσες περιβαλλοντικές και οικιστικές διατάξεις. Εδώ ως χώρα έχουμε το μαύρο μας το χάλι. Θα πρέπει και οι ίδιοι οι πολίτες να παίξουν ενεργό ρόλο.

■ Η κατάργηση, διά ροπάλου, της υπεραλίευσης. Η αλιεία θα πρέπει να σέβεται τους θεσμοθετημένους κανόνες.

■ Η ναυτιλία να υιοθετήσει και να εφαρμόσει τις υπάρχουσες περιβαλλοντικές οδηγίες του Διεθνούς Ναυτιλιακού Οργανισμού (ΙΜΟ).

■ Να θεσμοθετήσουμε και να δημιουργήσουμε θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές ώστε να μπορέσουν να επανακάμψουν ολόκληρα οικοσυστήματα. Το να προστατεύουμε το 1% δεν αρκεί, το ποσοστό θα πρέπει να φτάσει στο 20% των θαλασσών μας.

■ Να προστατέψουμε την υπάρχουσα πανιδική βιοποικιλότητα αλλά και τους θαλάσσιους γενετικούς πόρους, δηλαδή το βιοτεχνολογικό δυναμικό των θαλασσών μας.

■ Να επενδύσουμε στη μόρφωση και στην έρευνα. Αποτελούν ένα καλό στοίχημα.