Λίγο καιρό πριν από την εκδήλωση της πανδημίας, ο καθηγητής Ιστορίας του πανεπιστημίου Γέιλ Φρανκ Σνόουντεν κυκλοφόρησε το βιβλίο «Epidemics and Society: From the Black Death to the Present» («Επιδημίες και Κοινωνία: Από τον Μαύρο Θάνατο ώς το Σήμερα»). Πρόκειται για ένα magnus opus, αποτέλεσμα μιας έρευνας 40 ετών για το πώς κάθε επιδημία άλλαξε την κοινωνία μέσα στην οποία εκδηλώθηκε.

Οταν ξέσπασε η κρίση, εγκλωβίστηκε στη Ρώμη όπου ερευνούσε αρχεία του Βατικανού για την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα αρχεία αυτά άνοιξαν στις 2 Μαρτίου και αποκαλύπτουν την πραγματική στάση του Πάπα Πίου ΙΒ΄στο Ολοκαύτωμα. Η συνέντευξη που παραχώρησε στο Yale News και η οποία στα ελληνικά δημοσιεύεται αποκλειστικά στην «Κ» έπειτα από άδεια είναι επικεντρωμένη στον τρόπο που οι επιδημίες αλλάζουν τις κοινωνίες. 

– Η προφανής απάντηση είναι: «Φυσικά όχι». Ωστόσο, υπάρχει μια άλλη απάντηση. Νομίζω ότι η πιο ανησυχητική ερώτηση που άκουσα κατά τη διάρκεια αυτής της επιδημίας έγινε από τον πρόεδρο Τραμπ, ο οποίος ρώτησε: «Ποιος θα μπορούσε να ξέρει;». Αυτό με εξέπληξε. Είναι απίστευτο να το λέει κάποιος. Ολοι όφειλαν να ξέρουν. Από το 1997, με το ξέσπασμα της γρίπης των πτηνών, αξιωματούχοι δημόσιας υγείας, ιολόγοι και επιδημιολόγοι λένε ότι θα βιώσουμε μια μεγάλη πανδημία στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον. Εκτιμούσαν ότι είμαστε ιδιαίτερα ευαίσθητοι ως κοινωνία σε πνευμονικούς ιούς. Το 2005, ο [διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργίας και Λοιμωδών Ασθενειών] Αντονι Φάουτσι παρουσιάστηκε ενώπιον του Κογκρέσου των ΗΠΑ, το οποίο εξέταζε αυτές τις πιθανότητες και διατύπωσε μια ενδιαφέρουσα αναλογία. Είπε ότι οι μετεωρολόγοι μπορούν να πουν στους κατοίκους της Καραϊβικής ότι θα βιώσουν τυφώνες στο μέλλον. Δεν μπορούν να δώσουν μια ακριβή ημερομηνία και δεν θα μπορούν να προβλέψουν την ένταση του τυφώνα, αλλά ξέρουν ότι έρχεται. Ισχύει το ίδιο σε ό,τι αφορά την ιατρική επιστήμη και μια πανδημία. Ο Φάουτσι είπε τότε ότι δεν μπορεί να προβλέψει πότε θα χτυπήσει μια πανδημία και εάν θα είναι χειρότερη από την ισπανική γρίπη ή όχι. Αλλά μπορεί να πει με απόλυτη βεβαιότητα ότι θα έλθει.

– Οι επιδημίες φτάνουν στα βάθη της ψυχής. Θέτουν τα έσχατα ερωτήματα: Γιατί υπάρχουμε; Ποια είναι η σχέση μας με τον Θεό; Εάν ο Θεός είναι μια πανίσχυρη δύναμη του καλού που γνωρίζει τα πάντα, πώς αυτό συμβιβάζεται με επιδημίες που αφανίζουν παιδιά σε τεράστιους αριθμούς; Οι επιδημίες ασκούν επίσης τεράστιες πιέσεις στους οικογενειακούς δεσμούς. Αν διαβάσετε Βοκάκιο και Ντάνιελ Ντεφόε, που και οι δύο έγραψαν για τη βουβωνική πανώλη, θα δείτε γονείς να εγκαταλείπουν τα παιδιά τους, συζύγους που εγκαταλείπουν ο ένας τον άλλον, φιλίες που καταρρέουν. Μια επιδημία έχει τεράστιο αντίκτυπο στην προσωπική ζωή των ανθρώπων, στις οικογένειες, στις κοινωνίες. Μια μεγάλη επιδημία όπως αυτή που εξελίσσεται τώρα με τον κορωνοϊό ασκεί τεράστιες πιέσεις στην οικονομία. Οι άνθρωποι αποσταθεροποιούνται, καθώς απειλούνται από την ανεργία και τον λιμό. Υπάρχει, επίσης, το ζήτημα της σχέσης των ανθρώπων με την εξουσία. Οι κυβερνήσεις, αλλά και εμείς ως άνθρωποι νοιαζόμαστε πραγματικά για τους άλλους ή είναι κάτι που απλώς το λέμε; Αυτά τα ερωτήματα μας οδηγούν βαθιά στον προβληματισμό μας για το ποιοι είμαστε, τι πιστεύουμε, τι είναι σημαντικό για εμάς.

– Οι ασθένειες δεν είναι όλες ίδιες. Σκέφτομαι την καθεμιά ως ένα άτομο. Η κάθε επιδημία έχει τη δική της προσωπικότητα. Δεν μπορεί οποιοδήποτε μικρόβιο να πλήξει οποιαδήποτε κοινωνία. Κάθε κοινωνία έχει συγκεκριμένες ευπάθειες. Οι ευπάθειες μιας κοινωνίας είναι αντανάκλαση της οργάνωσής της. Η χολέρα είναι μια ασθένεια της Βιομηχανικής Επανάστασης. Βρήκε μονοπάτια και παρείσφρησε σε όλο τον κόσμο, επειδή οι άνθρωποι δημιούργησαν αυτά τα μονοπάτια: τεράστιες πόλεις με απίστευτο συνωστισμό, χωρίς υγειονομική υποδομή, χωρίς υπονόμους, χωρίς ασφαλτόστρωση. Κοινωνίες με ανθρώπους που ζούσαν ο ένας πάνω στο άλλο, με φρικτές συνθήκες υγιεινής που ευνοούσαν το ξέσπασμα ασθενειών όπως ο τύφος ή η χολέρα που μεταδίδονται μέσω της στοματικής οδού ή των κοπράνων.

Σήμερα θα ήταν αδιανόητο η χολέρα να καταστρέψει τη Νέα Υόρκη, το Παρίσι ή τη Ρώμη, ακριβώς γιατί έχουμε πλέον ισχυρές υγειονομικές υποδομές. Ομως, στις χώρες με ελλιπείς πόρους επικρατούν ακόμα συνθήκες ανάλογες με αυτές στις οποίες αναφέρθηκα παραπάνω. Από την άλλη πλευρά, είμαστε σχεδόν 8 δισεκατομμύρια άνθρωποι, και ζούμε σε τεράστιες πόλεις. Ολες αυτές οι πόλεις συνδέονται με αεροπορικές γραμμές, οπότε ένα υγειονομικό φαινόμενο που συμβαίνει στην Τζακάρτα το πρωί, μπορεί να εμφανιστεί στη Νέα Υόρκη και στο Παρίσι μέχρι το βράδυ. Η διασύνδεση του κόσμου δημιουργεί ευκαιρίες για να αναπτυχθεί ένα πολύ διαφορετικό είδος ασθένειας. Ο κορωνοϊός εκμεταλλεύεται αυτήν ακριβώς την πραγματικότητα.

– Ο κόσμος μας είναι πυκνοκατοικημένος, άναρχος και άπληστος. Εχουμε εισβάλει σε μεγάλο βαθμό στον βιότοπο των άγριων ζώων. Η πίεση που ασκείται στα άγρια ζώα είναι πολύ μεγάλη. Οι άνθρωποι έρχονται σήμερα σε επαφή με είδη που μπορεί να είναι δεξαμενές ενός απίστευτου φάσματος ασθενειών με τις οποίες κανένας πληθυσμός ανθρώπων δεν έχει έρθει σε επαφή στο παρελθόν. Αυτό συνέβη στην περίπτωση του Εμπολα. Η βιομηχανία φοινίκων εισέβαλε στα δάση της Δυτικής Αφρικής. Εκοψαν τα δένδρα και έδιωξαν τις νυχτερίδες. Υπάρχουν πολλές εκατοντάδες είδη νυχτερίδων. Πολλά από αυτά τα είδη φιλοξενούν εκατοντάδες κορωνοϊούς. Και πολλοί από αυτούς τους κορωνοϊούς είναι θανατηφόροι για τους ανθρώπους. Οι νυχτερίδες εξορίστηκαν από τον δασικό θόλο που ήταν το φυσικό τους περιβάλλον και πλησίασαν πιο κοντά στις εστίες των ανθρώπων βρίσκοντας φωλιά κατά χιλιάδες σε ένα δένδρο κοντά στο σπίτι ενός 2χρονου αγοριού. Το αγόρι έπαιζε στο δένδρο κοντά στο σπίτι του στο χωριό Μελιάντου της Γουινέας. Το δένδρο ήταν μολυσμένο από τις νυχτερίδες, από χιλιάδες νυχτερίδες. Εριχναν εκεί τα περιττώματα και τους ιούς τους, που το αγόρι εισέπνεε. Οι γονιδιακές μελέτες έδειξαν ότι όλα τα κρούσματα του Εμπολα στη Δυτική Αφρική προέρχονται από αυτό το παιδί που έπαιζε κοντά στις νυχτερίδες. Ετσι ένα κομμάτι της αλήθειας που αποκαλύπτουν για εμάς οι επιδημίες είναι ότι δεν νοιαζόμαστε αρκετά για τον πλανήτη μας. Δεν αντιμετωπίζουμε με σωστό τρόπο τα δάση μας, ούτε τα ζώα που ζουν σε αυτά. Φαίνεται να πιστεύουμε ότι όλα βρίσκονται εκεί για να τα αρπάξουμε, για το κέρδος.

– Ναι. Υπήρχε ένας γιατρός που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή στη μάχη κατά του SARS. Οταν τον ρώτησαν «τι πρέπει να συμβεί τώρα;», απάντησε: «Ας ελπίσουμε ότι μπορούμε να αλλάξουμε για πάντα».

Αντιμετωπίζουμε τώρα τον κορωνοϊό. Ας ελπίσουμε ότι μπορούμε να αλλάξουμε για πάντα. Να σιγουρευτούμε ότι είμαστε προετοιμασμένοι έτσι ώστε τόσοι αχρείαστοι θάνατοι να μη συμβούν, τόση ταλαιπωρία τόσων πολλών ανθρώπων να μην επαναληφθεί.